Από τις μπαλοθιές στις επιδοτήσεις – Πώς η Κρήτη βρέθηκε στο στόχαστρο για «μαφία» και απάτες

Πρόεδροι και μέλη χρεωμένων αγροτικών συνεταιρισμών, ιδιοκτήτες και υπάλληλοι ΚΥΔ, αγρότες και κτηνοτρόφοι της Μεσαράς που μίλησαν ανώνυμα

Η σχεδόν ταυτόχρονη δημοσιοποίηση των 850 ΑΦΜ με τις παράνομες επιδοτήσεις από τον ΟΠΕΚΕΠΕ και η εξάρθρωση της «Μαφίας της Κρήτης» έχουν προκαλέσει δημόσια κατακραυγή, χλευασμό και μπόλικη σάτιρα.

Στα κοινωνικά δίκτυα κυκλοφορούν χάρτες με τα ονόματα κολομβιανών πόλεων να αντικαθιστούν εκείνα των πρωτευουσών των τεσσάρων νομών του νησιού. Βλέποντας τον τόπο τους – έναν τόπο «λευτεριάς και λεβεντιάς» – να διασύρεται, οι Κρητικοί νιώθουν απογοήτευση. «Μπορεί να είμαστε κουζουλοί, αλλά δεν είμαστε όλοι κακοποιοί» λέει στο «Βήμα» ο 42χρονος Μανώλης, κάτοικος χωριού της Ανατολικής Μεσαράς.

«Δεν μπορούμε σε καμία περίπτωση να πούμε ότι η Κρήτη είναι η Κολομβία της Ελλάδας» σχολιάζει ο Σωτήρης Κονιόρδος, ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και κύριος ερευνητής του World Values Survey στην Ελλάδα. Γιατί λοιπόν τόσες περιπτώσεις μικρής και μεγάλης παραβατικότητας φαίνεται να ευδοκιμούν στην Κρήτη;

Η Μεγαλόνησος έχει μια μακρά παράδοση ανομίας – οπλοκατοχή, μπαλοθιές, κλοπές ζώων –, όπου το κράτος δεν ήταν ούτε αποτελεσματικό ούτε αποδοτικό. Η ιστορία του νησιού – από την αντίσταση στην οθωμανική και γερμανική κατοχή μέχρι τις μεταπολεμικές δυσκολίες – έχει γεννήσει έναν ιδιαίτερο τοπικό κώδικα τιμής και επιβίωσης. Σε αρκετά ορεινά χωριά το κλέψιμο προβάτων αποτελούσε έως πρόσφατα για τα κοπέλια της κοινότητας τελετουργία μύησης στην ανδρεία και τη λεβεντιά. Η ίδια πράξη που στα χαρτιά του νόμου θεωρούνταν αδίκημα, στο πολιτισμικό λεξιλόγιο του τόπου σήμαινε τιμή και υπερηφάνεια.

Στις εξαιρετικές μελέτες του στην Κρήτη, ο αμερικανός ανθρωπολόγος Μάικλ Χέρτσφελντ το έχει ορίσει ως «πολιτισμική οικειότητα», αναλύοντας πτυχές της συλλογικής ταυτότητας που οι ντόπιοι γνωρίζουν καλά, ίσως και αποδέχονται με χαμόγελο μεταξύ τους, αλλά κρατούν κρυφές από τα μάτια των «ξένων» για να μην ντροπιαστούν. Στην Κρήτη αυτή η οικεία γνώση περιλαμβάνει και μια ιστορική καχυποψία προς την κεντρική εξουσία.

Η λαϊκή δικαιοσύνη – τα «κοπέλια» που παίρνουν τον νόμο στα χέρια τους – θεωρήθηκε κάποτε αναγκαία, αφού το κεντρικό κράτος ήταν είτε απόν είτε ξενόφερτο. Οι πρόγονοι εκδικήθηκαν την αδικία μέσα από τον κύκλο της βεντέτας και των άγραφων νόμων της τιμής. Σήμερα, οι πρακτικές αυτές δεν δοξάζονται ανοιχτά· όμως υπογείως, η τάση να μην τηρηθεί κατά γράμμα ο κανόνας, που θεωρείται «παράλογος», παραμένει ισχυρή. Είναι ένα είδος πολιτισμικής συνέχειας, μια συνενοχή όλων στη μικρή ή μεγάλη παραβατικότητα που οι ντόπιοι γνωρίζουν καλά, αλλά δεν θα τη μοιράζονταν με αντιπαθητικούς «ξένους» επικριτές.

Η σκοτεινή πλευρά

Αυτή η συνενοχή θρέφεται και από στενούς οικογενειακούς και κοινωνικούς δεσμούς. Το κοινωνικό αυτό κεφάλαιο έχει όμως και τη σκοτεινή του πλευρά. Οπως σημειώνει ο κ. Κονιόρδος, «συμβαίνει να βλέπουμε ορισμένες οικογένειες και ομάδες να αξιοποιούν δεσμούς και διασυνδέσεις για ιδιοτελές όφελος εις βάρος όλων των άλλων – όπως συμβαίνει με τις ιταλικές μαφίες». Οι κοινότητες που μεγαλουργούν στην αλληλοβοήθεια μπορούν εξίσου να οργανωθούν σε κλίκες που αλληλοκαλύπτονται. Αυτή η διττής φύσης κρητική κοινωνικότητα κάποιες φορές μπερδεύει τον επισκέπτη – «πες μου, θες πράμα;» ρώτησε με πλατύ χαμόγελο τοπικός παράγοντας της Μεσαράς.

Στην Κρήτη της λεβεντιάς, η αρετή της αφοσίωσης στους «δικούς μας» μπορεί επίσης να εκφυλιστεί σε ομερτά σιωπής όταν οι «δικοί μας» παρανομούν συστηματικά. Κανείς δεν υποπτευόταν την πηγή του πλούτου των δύο αδερφών της χανιώτικης μαφίας; «Φυσικά και ξέραμε» λένε στο «Βήμα» κάτοικοι της περιοχής. Αλλά, όπως συνήθως συμβαίνει σε κλειστές κοινωνίες, η γνώση έμενε στη σφαίρα της πολιτισμικής οικειότητας – της ανεπίσημης, χαμηλόφωνης παραδοχής – μέχρι που ήρθαν οι αστυνομικές έρευνες και οι εισαγγελείς να την κάνουν πρωτοσέλιδο.

Ο υπουργός Προστασίας του Πολίτη, Μιχάλης Χρυσοχοΐδης, δήλωσε ότι «η υπόθεση του ΟΠΕΚΕΠΕ πλήγωσε την ελληνική κοινωνία. Δεν μπορεί και δεν πρέπει να είναι ανεκτό ορισμένοι να επιβουλεύονται τους πολύτιμους δημόσιους πόρους». Ανακοίνωσε δε δεσμεύσεις περιουσιών και επικείμενες ποινικές διώξεις για εγκληματική οργάνωση και απάτη. Στα χαρτιά, το κράτος δείχνει πυγμή: ξεσκεπάζει ένα «όργιο» απάτης και ετοιμάζεται να τιμωρήσει παραδειγματικά τους ενόχους.

Αν όμως κανείς μετακινηθεί από τις ανακοινώσεις της Αθήνας στην κρητική ύπαιθρο, θα ακούσει μια διαφορετική εκδοχή της ιστορίας – πιο περίπλοκη, με λιγότερο καθαρούς «καλούς» και «κακούς». «Μα δες τους κερατάδες τους Κρητικούς, ίντα κάμασιν» σχολιάζει με τρόπο τις δηλώσεις του υπουργού Προστασίας του Πολίτη ο Μανώλης, γεωπόνος και ιδιοκτήτης Κέντρου Υποβολής Δηλώσεων (ΚΥΔ) στο Ηράκλειο. «Το γεγονός του ΟΠΕΚΕΠΕ είναι ένα καλά στημένο κόλπο – στημένο με την έννοια της ασχετοσύνης του κράτους να βάλει σωστά όρια και πλαίσια» συνεχίζει. Σύμφωνα με τον ίδιο, από το 2013 και μετά οι κυβερνήσεις χειρίστηκαν τις επιδοτήσεις με γνώμονα όχι την παραγωγικότητα αλλά τη δημαγωγία. «Δημιουργήθηκε δημοσιονομικό κενό, μπήκαν πολλά χρήματα στο εθνικό απόθεμα, και ήρθαν ΠαΣοΚ, ΣΥΡΙΖΑ, ΝΔ να τα διανείμουν απλόχερα με σκοπό το κέρδος στην ψήφο».

Στα χωριά της Μεσαράς επικρατεί το αίσθημα ότι οι ντόπιοι στοχοποιήθηκαν άδικα. «Κατηγορούν εμάς ότι παίρνουμε ψεύτικες επιδοτήσεις» λέει με μια σχεδόν θεατρική αγανάκτηση ένας τοπικός παράγοντας της Μεσαράς. «Και αυτοί [οι πολιτικοί] δεν έχουν ίχνος τσίπας! Ο Βορίδης έβαλε ποτέ πλαφόν στα ζώα; Ελεγε ότι όποιος δηλώνει 1.000 πρόβατα θα πληρώνεται για 200 – αλλά ποτέ δεν το εφήρμοσε!».

Απογοήτευση και οργή

Πρόεδροι και μέλη χρεωμένων αγροτικών συνεταιρισμών, ιδιοκτήτες και υπάλληλοι ΚΥΔ, αγρότες και κτηνοτρόφοι της Μεσαράς που μίλησαν ανώνυμα στο «Βήμα» εκφράζουν την απογοήτευση και την οργή τους.

«Διέλυσαν πρωτίστως τους πραγματικούς παραγωγούς. Η μητέρα μου, μια 74χρονη αγρότισσα με 4.500 ρίζες ελιές, έχασε τα δικαιώματα επιδότησης και έχει μείνει με τα 390 ευρώ της σύνταξης. Το καταλαβαίνεις; Πώς να μιλήσεις επιτέλους για αυτά τα σοβαρά πράγματα; Σε ποιον; Σε αυτούς που εκτρέφουν πιστόλια και τέτοια; Ενας φίλος μου, αμπελουργός στις Αρχάνες, από τις 15.000 ευρώ ενίσχυση έπεσε στις 3.500 χιλιάδες. Η επιδότηση τώρα δεν του φτάνει να πληρώσει ούτε τον ΕΛΓΑ για την ασφάλιση της σοδειάς του» αναφέρει ο γεωπόνος και ιδιοκτήτης του ΚΥΔ στο Ηράκλειο. Νιώθουν όμως και ντροπή. «Κάναμε κι εμείς τα στραβά μας, παίζαμε με τις επιδοτήσεις, όλοι βολευτήκαμε λίγο-πολύ». Οι κουμπαριές κάλυπταν τις παρανομίες.

Αλλά, δυστυχώς, δεν ήταν μόνο οι κουμπαριές. Ο γεωπόνος Μανώλης συμπυκνώνει με ωμότητα και ρεαλισμό μία από τις βαθιές ρίζες του «κρητικού ζητήματος»: «Πες ότι έχεις ένα ανήλικο παιδί και σου ‘ρχεται το βράδυ δώδεκα η ώρα και σου φέρνει 5.000 ευρώ και σου λέει “μπαμπά, φύλαξέ τα” και εσύ τα φυλάς. Και έρχεται το επόμενο βράδυ και είναι και λίγο μαστουρωμένο και λίγο πιωμένο και σου δίνει άλλα πέντε χιλιάρικα. Κι εσύ σαν πατέρας δεν του λες “έλα εδώ, βρε, πού τα βρήκες τα λεφτά;” αλλά συνηθίζεις και μετά αρχίζεις να παίρνεις κι από το παιδί σου. Για πες μου, ποιος φταίει; Ο μπαμπάς ή το κοπέλι; Αυτό πάθαμε εδώ κάτω στην Κρήτη».