Χριστούγεννα: Τα δημοφιλή ήθη και έθιμα στην Ελλάδα

Πώς συνοδεύουν τους εορτασμούς σε κάθε… γωνιά της χώρας

Τα Χριστούγεννα, η αγαπημένη γιορτή πολλών, πλησιάζουν και φέρνουν μαζί τους παραδόσεις και έθιμα που προσδίδουν μια ξεχωριστή μαγεία στην εορταστική αυτή περίοδο.

Σε κάθε «γωνιά» της Ελλάδας, από τη Μακεδονία μέχρι την Κρήτη, τα ήθη και τα έθιμα διαφέρουν, υπενθυμίζοντάς μας ότι η παράδοση παραμένει ζωντανή και αναλλοίωτη στο πέρασμα του χρόνου, δίνοντας μια χαρούμενη αίσθηση στη μεγάλη αυτή θρησκευτική εορτή των Χριστουγέννων.

Τα «κλασσικά» ήθη και έθιμα στην Ελλάδα

Το χριστουγεννιάτικο καράβι

Το στόλισμα του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι πολύ διαδεδομένο στην Ελλάδα, αλλά το έθιμο αυτό δεν είναι ελληνικό. Εισήχθη στη χώρα μας κατά την εποχή του Όθωνα.

Από παλιά, οι Έλληνες στόλιζαν καράβι, καθώς η ναυτική παράδοση ήταν βαθιά ριζωμένη στον ελληνικό λαό. Το χριστουγεννιάτικο καράβι ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές στις παραθαλάσσιες περιοχές.

Όταν τα παιδιά έλεγαν τα κάλαντα, συνήθιζαν να κρατούν μικρά καραβάκια, τα οποία γέμιζαν με κουραμπιέδες και μελομακάρονα, προσφορά των νοικοκυρών.

Με τον καιρό, το χριστουγεννιάτικο δέντρο κέρδισε έδαφος και το παραδοσιακό χριστουγεννιάτικο καράβι σταδιακά παραμερίστηκε.

Φτιάχνουμε το Χριστόψωμο

Τις παραμονές των Χριστουγέννων, οι νοικοκυρές ετοιμάζουν το παραδοσιακό χριστόψωμο.

Αυτό το ψωμί διαφέρει από το συνηθισμένο, τόσο στο σχήμα όσο και στα σχέδια που διακοσμούν την επιφάνειά του.

Εκτός από τον σταυρό από ζυμάρι που βρίσκεται στο κέντρο, οι νοικοκυρές στολίζουν το χριστόψωμο με διάφορα σχέδια, προσφέροντάς το ως αφιέρωμα στη γέννηση του Χριστού.

Στολίζουμε το σπίτι με χριστουγεννιάτικο στεφάνι

Το χριστουγεννιάτικο στεφάνι είναι μια παραδοσιακή συνήθεια που στολίζει τα ελληνικά σπίτια για πολλά χρόνια.

Συνήθως φτιάχνεται από κλαδιά ελάτου και διακοσμείται ανάλογα με τις προτιμήσεις του καθενός. Κορδέλες, χριστουγεννιάτικες μπάλες και φωτεινά λαμπάκια προσθέτουν χρώμα και φως στο πράσινο των κλαδιών, ενώ το στεφάνι θεωρείται ότι φέρνει τύχη στους κατοίκους του σπιτιού.

Σε πολλές περιοχές της χώρας, αντί για στεφάνι, οι ντόπιοι συνηθίζουν να κρεμούν πλεξούδες σκόρδων, πάνω στις οποίες καρφώνουν μικρά γαρίφαλα, για να διώξουν την κακογλωσσιά και να προστατέψουν το σπίτι.

Φωτ. Wikimedia Commons

Τα Χριστουγεννιάτικα έθιμα της Κρήτης

Η Κρήτη φιλοξενεί πλήθος εθίμων για τα Χριστούγεννα.

Άλλωστε, ο εορτασμός της γέννησης του Ιησού Χριστού εκτός από μια σημαντική θρησκευτική εορτή, αποτελούν και μια περίοδο όπου οι παραδόσεις και τα έθιμα… ζωντανεύουν ξανά.

Το έθιμο της ζύμης 

Την παραμονή των Χριστουγέννων, οι νοικοκυρές έβαζαν λίγη κοινή ζύμη σε ένα πιάτο και, ενώ βεγγερίζανε (ξενυχτούσαν συζητώντας) περιμένοντας, η ζύμη ανέβαινε και γινόταν προζύμι.

Σύμφωνα με την πίστη των ανθρώπων, αυτό ήταν το σημάδι ότι ήταν η ώρα που γεννιόταν ο Χριστός.

Ο χοίρος των Χριστουγέννων

Παλαιότερα, στα χωριά, καμία οικογένεια δεν ήταν χωρίς γουρούνι, το οποίο εκτρέφανε όλο το χρόνο για να το σφάξει κατά τις γιορτές.

Ο χοίρος σφαζόταν την παραμονή των Χριστουγέννων ή την ημέρα των Αγίων Δέκα και ήταν το κύριο έδεσμα των Χριστουγέννων.

Από το κρέας του ετοίμαζαν: λουκάνικα, απάκια, πηχτή ή τσιλαδιά, σύγλινα (κρέας κομμένο σε μικρά κομμάτια, που το έψηναν και το τοποθετούσαν σε μεγάλα δοχεία καλύπτοντάς το με το λιωμένο λίπος του ζώου), ομαθιές (έντερα χοίρου γεμισμένα με ρύζι, σταφίδες και κομματάκια συκώτι), και τσιγαρίδες (κομμάτια μαγειρεμένου λίπους με μπαχαρικά, που το έτρωγαν με ζυμωτό ψωμί ως κολατσιό όταν μάζευαν τις ελιές).

Το ακοίμητο τζάκι

Παλαιότερα, την παραμονή των Χριστουγέννων, οι νοικοκυρές και οι κόρες έκοβαν κλαδιά και βλαστούς και τους έφερναν στο σπίτι.

Τα τοποθετούσαν σε ποτήρι με νερό, περιμένοντας να ανθίσουν.

Το «ακοίμητο» τζάκι με τα μεγάλα κούτσουρα εξακολουθεί και σήμερα να δημιουργεί την ατμόσφαιρα μιας οικογενειακής γιορτής, όπου όλοι αναζητούν ελπίδα για ένα καλύτερο νέο έτος.

Οι παλαιότεροι πίστευαν ότι από την αθρακιά – τη στάχτη – μπορούσαν να προβλέψουν τα μελλούμενα.

Τα καρακατζόλια

Η κρητική παράδοση λέει ότι τα παιδιά που γεννιούνται την ημέρα των Χριστουγέννων (άρα έχουν συλληφθεί την ημέρα του Ευαγγελισμού) μεταμορφώνονται σε καρακατζόληδες, μικρά άτακτα και σκανταλιάρικα τερατάκια που εμφανίζονται κάθε χρόνο την παραμονή των Χριστουγέννων.

Ωστόσο, την ημέρα των Αγίων Θεοφανίων, όταν ο καθαγιασμός της φύσης διώχνει όλα τα κακά, τα καρακατζόλια ξαναγίνονται άνθρωποι – κάτι που συνεχίζεται και στην ενήλικη ζωή τους.

Τα παραδοσιακά κάλαντα

Το έθιμο αυτό παραμένει ζωντανό και σήμερα, με τα παιδιά να περιφέρονται από σπίτι σε σπίτι, είτε δύο μαζί είτε περισσότερα, τραγουδώντας τα κάλαντα και συνοδεύοντας τα με το παραδοσιακό τρίγωνο ή άλλα μουσικά όργανα όπως κιθάρες, ακορντεόν, λύρες και φυσαρμόνικες.

Τα παραδοσιακά κάλαντα της παραμονής των Χριστουγέννων βγάζουν στους δρόμους τους μικρούς τραγουδιστές, που παλιότερα μπορεί να έπαιρναν από τον νοικοκύρη και τη νοικοκυρά ένα κουραμπιέ ή μελομακάρονο.

Σήμερα, ωστόσο, βγαίνουν στους δρόμους για να κερδίσουν το χαρτζιλίκι τους. Ομάδες παιδιών, κρατώντας τρίγωνα, Κρητικές λύρες ή άλλα μουσικά όργανα, χτυπούν τις πόρτες από νωρίς το πρωί μέχρι αργά το βράδυ.

«Καλήν εσπέραν άρχοντες αν είναι ορισμός σας
Χριστού τη Θεία γέννηση να μπω στ’αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει
Οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρει η φύσις όλη.

Κερά καμαροτράχηλη και φεγγαρομαγούλα
Ο που τον έχεις τον υγιόν, τον μοσχοκανακάρη
Λούεις τον και χτενίζεις τον και στο σχολειό τον πέμπεις.
Κι ο δάσκαλος τον έδειρε μ’ ένα χρυσό βεργάλι.

Και η κυρά δασκάλισσα, με το μαργαριτάρι
Είπαμε δα για την κερά, ας πούμε για τη Βάγια
Άψε Βαγίτσα το κερί, άψε και το λυχνάρι.
Και κάτσε και ντουγιούντιζε ήντα θα μας εβγάλεις.

Γι’ απάκι, για λουκάνικο, για χοιρινό κομμάτι
Κι από τον πύρο του βουτσιού να πιούμε μια γιομάτη
Κι από τη μαύρη όρνιθα κανένα αυγουλάκι
Κι αν το κανε η γάλανη, ας είναι ζευγαράκι.

Κι από το πιθαράκι σου ένα κουρούπι λάδι
Κι αν είναι κι ακροπλιάτερο, βαστούμε και τ’ ασκάκι.
Φέρε πανιέρι κάστανα, πανιέρι λεπτοκάρυα
Και φέρε και γλυκό κρασί να πιούν τα παλικάρια.

Κι αν είναι με το θέλημα, άσπρη μου περιστέρα
Ανοίξετε την πόρτα σας, να πούμε καλησπέρα!
Κι ακόμα δεν τον δεν το ήβρηκες το μάνταλο ν’ ανοίξεις
Να μας εβάλεις μια ρακή, κι ύστερα ν’ ασφαλίσεις».

Αναπαράσταση της φάτνης (Χανιά)

Στην σπηλιά του Αϊ Γιάννη στη Μαραθοκεφάλα Κισάμου, την παραμονή των Χριστουγέννων τελείται η Αρχιερατική θεία λειτουργία.

Το σπήλαιο, που πήρε το όνομά του από την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη που βρίσκεται μέσα του, είναι φωτεινό και επιβλητικό, με πανάρχαια αίγλη. Έχει χωρητικότητα 3.000-4.000 ατόμων και προσφέρει μια σπάνια θέα στον κάμπο του Κολυμβαρίου.

Τα τελευταία χρόνια, στο σπήλαιο του Αγίου Ιωάννη, έχει καθιερωθεί η αναπαράσταση της γέννησης του Χριστού.

Κάθε χρόνο, την παραμονή των Χριστουγέννων, πραγματοποιείται μια εξαιρετική αναπαράσταση, με ζώα όπως πρόβατα, γαϊδουράκια, κατσίκες, άγρια περιστέρια και άλλα ζώα, τα οποία συνθέτουν την εικόνα της νύχτας της γέννησης του Χριστού.

Εκείνη την ιερή νύχτα, πολλοί Χριστιανοί συγκεντρώνονται στο σπήλαιο για να γιορτάσουν με πίστη και αγάπη τη γέννηση του Χριστού.

Την ίδια νύχτα, στο σπήλαιο, καταφτάνουν και Ιερείς, οι οποίοι μαζί με τον Μητροπολίτη τελούν τη Θεία Λειτουργία.

Η ατμόσφαιρα είναι ιδιαίτερα κατανυκτική, με την επιβλητική φάτνη να δεσπόζει στο κέντρο, φιλοξενώντας τον Ιωσήφ, την Παναγία, τον νεογέννητο Χριστό και τα ζώα που τον ζεσταίνουν με τα χνώτα τους.

Τα κεριά ανάβουν και οι ιερείς ψάλλουν ύμνους, μεταφέροντας το μήνυμα της γέννησης του Κυρίου.

Ξεχωριστά ήθη και έθιμα Χριστουγέννων στην υπόλοιπη Ελλάδα

Υπάρχουν και τα τοπικά χριστουγεννιάτικα έθιμα σε διάφορα μέρη της Ελλάδας.

Τάισμα της βρύσης

Σε χωριά της Κεντρικής Ελλάδας, την παραμονή των Χριστουγέννων ή της Πρωτοχρονιάς, νεαρές κοπέλες, κουβαλώντας στάμνες και σιωπηλές, κατευθύνονται στις βρύσες του χωριού για να πάρουν το «αμίλητο νερό».

Αλείφουν τις βρύσες με βούτυρο και μέλι, ευχόμενες πως, όπως τρέχει το νερό, έτσι θα ρέει και η ευημερία στο σπίτι τους, ενώ η ζωή τους θα είναι… γλυκιά σαν το μέλι. Για να εξασφαλίσουν καλή σοδειά, προσφέρουν στις βρύσες ψωμί, τυρί, όσπρια και κλαδί ελιάς.

Στη συνέχεια, ρίχνουν στη στάμνα ένα βατόφυλλο και τρία χαλίκια και επιστρέφουν, σιωπηλές όπως και πριν, στο σπίτι. Εκεί, ρίχνουν το νερό στις τέσσερις γωνίες του σπιτιού μαζί με τα χαλίκια.

Επιπλέον, η κοπέλα που έφτανε πρώτη στη βρύση θεωρούνταν η πιο τυχερή για το νέο έτος.

Γουρουνοχαρά

Το έθιμο της γουρουνοχαράς είναι από τα πιο σημαντικά της Θεσσαλίας.

Κάθε χρόνο, οι συγγενικές οικογένειες αποφάσιζαν από κοινού τη σειρά με την οποία θα έσφαζαν τα γουρούνια τους. Μετά τις απαραίτητες προετοιμασίες για το σφάξιμο, ακολουθούσε ένα μεγάλο γλέντι που συχνά διαρκούσε μέχρι το πρωί.

Συνήθως, τη διαδικασία του σφαγίου αναλάμβαναν 5-6 νέοι, ηλικίας 20-25 ετών.

Αφού έπαιρναν το λίπος του ζώου, την «λίγδα», που θα χρησιμοποιούσαν οι νοικοκυρές για το μαγείρεμα καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, το γουρούνι κόβονταν σε μικρά κομμάτια και ξεκινούσε το ψήσιμο.

Μπαμουσιαραίοι

Το συγκεκριμένο έθιμο συναντάται στη Θράκη.

Στις 26 Δεκεμβρίου, δύο άντρες μεταμφιέζονται και αναπαριστούν τον Μπαμουσιαραίο και τη γυναίκα του.

Ο πρώτος φορά μια νεροκολοκύθα με τρύπες για μάτια και στόμα, προβιές προβάτων και κουδούνια που κρέμονται από τη μέση του. Μαζί τους ακολουθούν μουσικοί με νταούλια, ζουρνάδες και γκάιντες, και η μουσική τους παρασύρει το χωριό σε έναν ξέφρενο χορό.

Χριστόξυλο

Έθιμο της Μακεδονίας.

Από την 25η Δεκεμβρίου μέχρι την ημέρα των Φώτων, ο νοικοκύρης κάθε σπιτιού καίει στο τζάκι του το πιο γερό κλαδί από το χωράφι του, το πιο όμορφο και χοντρό ξύλο από πεύκο ή ελιά.

Σύμφωνα με την παράδοση, το κάψιμο αυτό βοηθά τον Χριστό να ζεσταίνεται στην κρύα σπηλιά της Βηθλεέμ, και η ευχή είναι να αντέξει το Χριστόξυλο όλο το 12ήμερο.

Πριν ο νοικοκύρης φέρει το Χριστόξυλο στο σπίτι, η νοικοκυρά καθαρίζει προσεκτικά το σπίτι, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στο τζάκι ώστε να μην μείνει ίχνος από την παλιά στάχτη.

Καθαρίζουν ακόμα και την καπνοδόχο, για να μην βρίσκουν τρόπο να κατέβουν οι καλικάντζαροι και τα κακά πνεύματα, όπως λένε στα παραδοσιακά χριστουγεννιάτικα παραμύθια.

Σε κάποιες περιοχές, πίστευαν ότι η στάχτη θα βοηθούσε στην καλλιέργεια και τη γονιμότητα της γης.

Μωμόγεροι

Οι Μωμόγεροι αποτελούν ακόμη ένα παραδοσιακό λαϊκό δρώμενο της Μακεδονίας.

Αποτελούν μια παραλλαγή των Ραγκουτσαρίων που γιορτάζονται στην περιοχή της Καστοριάς κατά το 12ήμερο των Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς και Θεοφανίων.

Πρόκειται για ένα είδος παραδοσιακού λαϊκού θεάτρου, στο οποίο οι πρωταγωνιστές, με το χαρακτηριστικό τους μακιγιάρισμα που μιμείται το δέρμα των γερόντων, εκτελούν μιμητικές κινήσεις.

Το έθιμο αυτό αναβιώνει σε περιοχές με πληθυσμούς που κατάγονται από τον Πόντο.

Κόλιντα Μπάμπω

Στις 23 Δεκεμβρίου στην Πέλλα αναβιώνει το έθιμο της «Κόλιντα Μπάμπω» (σημ. «σφάζουν γιαγιά»), το οποίο δεν είναι τίποτα άλλο από τα κάλαντα στη γιαγιά.

Την ημέρα αυτή, οι κάτοικοι ανάβουν φωτιές για να προειδοποιήσουν τον κόσμο να προφυλαχτεί από τις κακές επιρροές της νέας χρονιάς.

Το έθιμο αυτό συμβολίζει τη σφαγή των αρσενικών νηπίων από τον Ηρώδη.

Με την ανατολή της επόμενης μέρας, όλοι αισθάνονται έτοιμοι να υποδεχτούν το φως της γέννησης του Ιησού.

Αναμμένο πουρνάρι

Στα χωριά της Ηπείρου τηρείται ένα έθιμο με πολύ παλιές ρίζες.

Όταν γεννήθηκε ο Χριστός, οι βοσκοί πήγαν να τον προσκυνήσουν.

Ωστόσο, λόγω του απόλυτου σκοταδιού στο βουνό, ο καθένας κρατούσε ένα κλαδί το οποίο άναβε, γεμίζοντας το βουνό με φωτιές, τριξίματα και κρότους.

Από τότε, όποιος επισκέπτεται φιλικό ή συγγενικό σπίτι, μπαίνει κρατώντας ένα κλαδί που καίγεται.

Στα Γιάννενα τηρούν επίσης το έθιμο, με τη διαφορά ότι κρατούν στα χέρια τους δαφνόφυλλα και πουρναρόφυλλα, τα οποία ρίχνουν στο τζάκι μόλις μπουν στο σπίτι, καλημερίζοντας και ευχόμενοι: «Αρνιά, κατσίκια, νύφες και γαμπρούς!».

Παραδοσιακές φουφούδες

Έθιμο που συναντάμε στην περιοχή της Καβάλας.

Την παραμονή των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, η πόλη μετατρέπεται σε μια τεράστια ψησταριά!

Στους περισσότερους πεζόδρομους, οι καταστηματάρχες στήνουν υπαίθριες ψησταριές, γνωστές ως φουφούδες, προσφέροντας άφθονο κρέας και κρασί στους περαστικούς.

Φυσικά, το μεγάλο αυτό γλέντι συνοδεύεται από μουσική, με ορχήστρες να πλημμυρίζουν την πόλη και να παρασύρουν τους κατοίκους και τους επισκέπτες στη χαρούμενη εορταστική ατμόσφαιρα.